Regelmatig vragen schoolteams mij om een nascholing te verzorgen over mijn boek ‘Bordwerk en aantekeningen’. Naast de theorie geef ik dan ook vaak een voorbeeldles. Zo ervaren leerkrachten zelf de kracht van goed bordwerk en het maken van aantekeningen.
Mijn voorbeeldles baseer ik op de handleiding en leerlingboeken van de zaakvakmethode van de school. Met enkele aanpassingen maak ik deze effectiever. Soms ontwerp ik zelf een les, bijvoorbeeld over pissebedden of de Fermiparadox. Dat kost iets meer tijd, maar het is heel leuk om te doen.

Je eigen les ontwerpen
Misschien wil je zelf ook weleens een extra les geven binnen het thema dat je behandelt? Bijvoorbeeld in een lessenreeks over de Romeinen een extra les over de Limes, omdat je school in De Meern staat. Of een extra les over de heilige Cunera van Rhenen als je school deze naam draagt.
Ik vertel graag hoe je in enkele eenvoudige stappen een les ontwerpt. Dit doe ik aan de hand van een voorbeeldles over de Barbara Mary, die ik binnenkort verzorg op een school in Oudewater. Dichtbij de school stortte in 1943 een Engelse bommenwerper Barbara Mary neer. De bemanningsleden liggen begraven op de lokale begraafplaats en de school onderhoudt de grafstenen en verzorgt jaarlijks een herdenking.

Het lesdoel
Bedenk allereerst goed wat je wilt onderwijzen en formuleer een helder lesdoel. De belangrijkste tip hierbij is om niet te veel kennis in één les te willen overdragen. Je overschat al snel de hoeveelheid leerstof die je in één les kunt onderwijzen.
De tijd is namelijk zo gevuld als je iets vertelt, samen een tekst leest, een video toont en de leerlingen aantekeningen laat maken. Daarbij komt nog dat je in de les natuurlijk veel wilt herhalen, bijvoorbeeld door aan de leerlingen vragen te stellen en ze regelmatig mondeling en schriftelijk te laten samenvatten. Dit kost allemaal tijd. Formuleer daarom drie subdoelen bij je lesdoel, zodat je focus aanbrengt.

Ik kan vertellen over de bommenwerper Barbara Mary.
▪ Onderdelen van de bommenwerper.
▪ De missie.
▪ De bemanningsleden.

Tekst
Ga nu op zoek naar informatie over het onderwerp. In encyclopedieën staat een onderwerp vaak prachtig samengevat op één of twee bladzijden. Daarmee heb je meteen een ordening voor je bordwerk en het aantekeningenblad, een tekst en relevante afbeeldingen.

Figuur 1 Informatieve boeken

Ook de serie ‘Ooggetuigen’ is heel geschikt als basis voor je les, omdat deze een schat aan onderwerpen behandelt en binnen deze onderwerpen inzoomt op specifieke aspecten. Het boek over uitvindingen beschrijft op twee bladzijden overzichtelijk en beknopt de uitvinding van het wiel. Het boek over het weer toont op twee bladzijden de verschillende soorten wolken met prachtige foto’s. In mijn boekenkast staan daarom veel boeken van deze serie.
De Barbara Mary staat niet vermeld in deze boeken, maar deze informatie is snel te vinden op het internet. Zoek een aantal teksten, druk deze af en lees ze met de leerlingen. Je kunt ook zelf een tekst schrijven, maar dat kost meer tijd. In mijn voorbeeld heb ik een tekst geschreven die voldoende haakjes bevat om mondeling verder toe te lichten: waarom werden Duitse steden gebombardeerd, wat hielden de verschillende functies van de bemanningsleden precies in, hoe moeten de mannen zich hebben gevoeld toen hun toestel werd geraakt en wat is de route die de Barbara Mary vloog?

Afbeeldingen en video
Behalve een tekst heb je ook afbeeldingen nodig. Download deze en zet ze klaar in een mapje op je computer. Als je ze aanklikt, dan verschijnen ze schermvullend op je bord. Een afbeelding van de Barbara Mary en de bemanning, die gemaakt werd op de dag van vertrek, brengt de geschiedenis tot leven. Ga niet tijdens de les zoeken in Google Afbeeldingen, omdat dit de vaart uit je les haalt en leerlingen worden afgeleid door irrelevante afbeeldingen.
Je kunt ook de tijd nemen en een bommenwerper op het bord tekenen en daarbij vertellen. De leerlingen nemen het bordwerk over en schrijven er steekwoorden bij. Door te tekenen vertraag je de instructie en zien leerlingen meer dan wanneer je kant-en-klare afbeeldingen gebruikt. Vergelijk het met een route met de auto afleggen of lopen. Al wandelend zie je zaken die je anders gemist zou hebben.

Figuur 2 Bordwerk

Video’s over talloze onderwerpen zijn te vinden op Schooltv en ook op Youtube. Voor mijn voorbeeldles kies ik een video van een Lancaster in actie, waarbij je de boordschutters ziet zitten in hun glazen koepel. Bewegend beeld is krachtige aanvulling op je les. Bij sommige onderwerpen kan een GIF-animatie ook bruikbaar zijn, bijvoorbeeld bij een les over het zonnestelsel.

Aantekeningenblad
De meest eenvoudige manier om aantekeningen te laten maken is door leerlingen een leeg A4 geven waarop ze het bordwerk overnemen. Je kunt ze hierbij ook af en toe ruimte geven om zelf zaken samen te vatten en toe te voegen. Als je iets meer tijd hebt, dan breng je alvast wat ordening aan op het blad of voeg afbeeldingen toe van zaken die moeilijk zijn te tekenen.
Omdat we de vliegroute van de Barbara Mary bespreken, zet ik een landkaart op het aantekenpapier. Hierop gaan de leerlingen de vlucht uittekenen. Ook voeg ik een plaatje toe van een Lancaster bommenwerper, zodat de leerlingen kunnen aangeven waar de verschillende bemanningsleden in het vliegtuig zitten.

Figuur 3 Ingevuld aantekeningenblad (leerling groep 7)

Materialen
Probeer bij een lessenserie of een thema ook altijd concreet materiaal te gebruiken. Bij een les over het gebit toon je een anatomisch model. De les over de Barbara Mary vraagt natuurlijk om een schaalmodel van een Lancaster. Zet deze na de les op een kast of tafel, zodat leerlingen het goed kunnen bekijken en aanraken. Bewaar de materialen in het magazijn, zodat je deze ieder jaar opnieuw kunt gebruiken en deel ze met collega’s.

Figuur 4 Een schaalmodel van een Lancaster bommenwerper

Tot slot
Gebruik zoveel mogelijk de teksten en afbeeldingen uit je zaakvakmethode, want dat scheelt veel voorbereidingstijd. Wil je toch helemaal zelf een les ontwerpen? Leg dan met je schoolteam een ruime collectie van informatieve boeken aan waaruit je kunt kopiëren. En deel je lessen met collega’s! Daarom deel ik hieronder de tekst en het aantekeningenblad van de les over de Barbara Mary.

Downloads
▪ Tekst – Barbara Mary
▪ Aantekeningenblad – Barbara Mary

Leestips
▪ Bordwerk en aantekeningen
▪ Begrijpend lezen in een doorlopende lijn (hoofdstuk 9)
▪ Van invuldidactiek naar leerzame lessen

Tekst en foto’s: Marcel Schmeier.
Ontwerp aantekeningenblad: Ruud Bijman.